Gojnik macedoński

To zioło od niedawna gości w naszych sklepach zielarskich i ze zdrową żywnością. Możemy je spotkać też pod nazwą herbatki górskiej lub greckiej. Gojnik pochodzi z basenu Morza Śródziemnego i od wieków był wykorzystywany przez miejscową ludność do leczenia wielu dolegliwości. Prowadzone dziś badania już udowodniły, że jest cennym lekiem na chorobę Alzheimera, ale wspomaga też leczenie różnych postaci raka i wrzodów przewodu pokarmowego.

Gojnik (Sideritis) należy do rodziny jasnotowatych i obejmuje około 100 gatunków, od krzewów, poprzez małe krzewinki, do roślin zielnych wieloletnich i jednorocznych. Porastają one głównie tereny wysp i wybrzeży Morza Śródziemnego (znane są w Grecji, Albanii, Bułgarii i Macedonii, Turcji i niektórych krajach Afryki). Jeden gatunek – gojnik drobnokwiatowy (S. montana) można spotkać także w polskich górach. Potocznie nazywa się go bocianimi noskami, czystaczkiem, siwiosnką, przyrocznikiem, chimerycznym lub przyroczym zielem. Poza tym gojnik drobnokwiatowy oraz hyzopolistny (S. hyssopifolia) występują w Szwajcarii.

W polskich sklepach zielarskich dostępny jest najczęściej gojnik macedoński (S. scardica), którego właściwości lecznicze zostały potwierdzone w licznych badaniach naukowych. Jak sama nazwa wskazuje, jest to gatunek charakterystyczny wyłącznie dla flory Półwyspu Bałkańskiego. Występuje na terenach górskich, na wysokościach powyżej 1000 m n.p.m., gdzie tworzy splątane skupiska liczące średnio po kilkanaście okazów. Dziko rosnący gojnik to bylina osiągająca do 60 cm wysokości. Bezpośrednio z korzenia wyrastają niewielkie rozety liści i około dziesięciu łodyg kwiatowych. Zakwita dopiero w drugim roku od wykiełkowania. Porasta otwarte, suche, skaliste, wapienne zbocza gór lub obrzeża lasów. Jest rośliną wyjątkowo odporną. Bardzo dobrze radzi sobie ze słabą jakością gleby, niedostatkami składników odżywczych, palącym słońcem, suszą i mrozami. To właśnie dzięki trudnym warunkom wytwarza prawdziwe bogactwo związków czynnych, z których potem możemy korzystać.

W Polsce rzadziej spotykane w herbatkach są gatunki bardzo blisko spokrewnione z gojnikiem macedońskim – gojnik tauryjski (S. raeseri) oraz gojnik syryjski (S. syriaca).

O zielu gojnika wspominali w swoich dziełach wybitni greccy medycy i uczeni, między innymi Hipokrates z Kos (około 460–370 r. p.n.e.), Teofrast z Eresos (około 370–287 r. p.n.e.) w swoich Badaniach nad roślinami czy Pedanios Dioskurydes (40–90 r. n.e.) – autor pięciotomowego dzieła De Materia Medica, które było najważniejszą księgą o ziołach w czasach starożytnych, i prekursor późniejszych farmakopei.

W starożytności napar z gojnika podawano żołnierzom, by szybciej zregenerowali się po walce. Działał odkażająco, uśmierzał ból i powodował szybsze gojenie ran. Łacińska nazwa gojnika, Sideritis, pochodzi właśnie od greckiego słowa σίδηρος oznaczającego żelazo (stąd potoczna nazwa „żelazne ziele”), a właściwie lek dla cierpiących od żelaznej broni, czyli po prostu rannych.

Zainteresowanie gojnikiem trwało nadal w czasach nowożytnych. Wspominał o nim w swoich pismach lekarz, herbarysta i botanik flamandzki, jeden z czołowych europejskich naturalistów okresu odrodzenia, Rembert Dodoens (1517–1585). Radził łączyć go z krwawnikiem – stanowiły razem środek ściągający, zalecany przy krwotokach, czerwonce (ostrej chorobie zakaźnej jelit) czy nadmiernych krwawieniach miesięcznych u kobiet. Natomiast w połączeniu z wrotyczem miał według Dodoensa działać przeczyszczająco i wzmacniać apetyt.

W medycynie ludowej gojniki macedoński i tauryjski były stosowane w leczeniu przeziębienia, zapalenia oskrzeli i zatok, kaszlu, grypy, zaburzeń trawiennych, astmy oraz skąpomoczu. Są cenione jako skuteczny środek moczopędny, rozkurczowy, przeciwkaszlowy, uspokajający i przeciwzapalny. Zaleca się je w przypadku chorób reumatycznych. W Bułgarii gojnik macedoński stosowany jest również w dusznicy bolesnej i rozedmie płuc.

Zainteresowanie zielem goj...