Dary późnej jesieni

Późna jesień to bardzo trudny okres w roku. Słońce słabiej świeci, z drzew opadają liście, z ogrodów znikają świeże warzywa i owoce, a nas coraz częściej ogarnia przygnębienie i nękają rozmaite dolegliwości.

 

Zdawałoby się, że sezon na przetwory już dawno zakończony, ale nie zapominajmy o tych bardziej nietypowych owocach, które zdobią jeszcze leśne i polne krzewy. Niektóre z nich z pewnością rosną też w naszych ogrodach. Są doskonałym źródłem witamin i minerałów, a także związków, które pomogą nam uporać się nie tylko z jesiennym przeziębieniem, ale i innymi kłopotami zdrowotnymi.

Owoc berberysu (Fructus berberidis)

Owoce berberysu nadają się do zbiorów już na przełomie września i października, jednak dopiero przemrożone tracą wiele ze swej przeraźliwej kwasoty. Są uciążliwe w drylowaniu, ale świetne na rozmaite przetwory: napoje witaminowe, soki, dżemy, konfitury, kompoty, galaretki, marynaty, wina, wódki i likiery. Jagody berberysu wykazują słabe działanie żółciopędne, moczopędne i bakteriobójcze. Ponieważ są dobrym źródłem witaminy C oraz karotenoidów, podnoszą odporność organizmu i regulują procesy przemiany materii. Jagodami berberysu od wieków leczy się szkorbut, biegunki bakteryjne oraz wywołane zakażeniem pierwotniakami, kamicę nerkową, bolesne miesiączki i skurcze przewodu pokarmowego. Odwary z suszonych owoców stosuje się w przypadku przeziębienia i osła- bienia organizmu. Nie można ich jednak spożywać w nadmiernych ilościach, gdyż zawarty w nich alkaloid – berberyna, odkłada się w organizmie.

Mahonia (Mahonia nutt)

Mahonia (inaczej ościał pospolity) jest bardzo bliską, amerykańską siostrą berberysu. Rdzenni mieszkańcy Ameryki Północnej stosowali jej owoce w leczeniu kiły, kamicy żółciowej, skrofulozy (zołzy) i tyfusu. Dziś wiadomo, że zawarte w nich związki goryczowe pobudzają pracę wątroby oraz działają przeciwbiegunkowo, przeciwartretycznie, wzmacniająco i przeciwbólowo. Mahonia znalazła również zastosowanie w leczeniu przewlekłych chorób skóry, takich jak łuszczyca, trądzik, opryszczka czy egzema. Jagody mahonii działają przeciwpasożytniczo, ale i przeczyszczająco, więc zjedzenie ich w nadmiernej ilości często kończy się biegunką i nudnościami.

Owoc rokitnika (Fructus hippophae)

Delikatne, pomarańczowe owoce rokitnika dojrzewają we wrześniu i można je zbierać aż do późnej jesieni. Zimą są prawdziwą skarbnicą witaminy C (do 1200 mg/100 g), której prawie nie tracą w procesie obróbki termicznej ani w trakcie przechowywania. Z owoców rokitnika przygotowuje się soki, przeciery, dżemy, nalewki, likiery i konfitury. Przetwory zaleca się w chorobach gorączkowych o podłożu bakteryjnym i wirusowym, w stanach zapalnych przewodu pokarmowego i różnych narządów, chorobach wrzodowych żołądka i dwunastnicy, biegunkach, przy reumatoidalnym zapaleniu stawów i zakrzepowym zapaleniu żył. Rokitnik stosuje się zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie w leczeniu rozmaitych dolegliwości skórnych (grzybice, oparzenia, odmrożenia, odleżyny itp.) oraz przy wypadaniu włosów. Uwaga! Jest niewskazany dla cierpiących na stany zapalne woreczka żółciowego oraz schorzenia trzustki.

Owoc czarnego bzu (Fructus sambuci)

Późną jesienią i zimą bardzo przydają się przetwory z czarnego bzu. Jest to świetny surowiec do produkcji soków, konfitur, powideł, dżemów, kompotów, nalewek, likierów czy herbat. Sok lub suszone owoce czarnego bzu wykazują działanie napotne w stanach gorączkowych i nieżytach, prze- ciwzapalne, przeciwwirusowe, przeciwbólowe, moczopędne i przeczyszczające. Wzmac- niają organizm, uspokajają, łagodzą kaszel, chronią i wzmacniają błony śluzowe dróg oddechowych oraz pobudzają apetyt i poprawiają trawienie. Odwary z owoców stosuje się w migrenach, chorobach reumatycznych i neurologicznych oraz przeziębieniach. Ułatwiają usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii. Owoce bzu są poza tym niezwykle bogate w rutynę (ok. 2%) odpowiedzialną za kondycję naszych naczyń krwionośnych, więc zapobiegają krwotokom. Zawierają także spore ilości antocyjanów – czerwonych i fiole- towych barwników wykazujących silne działanie przeciwutleniające. Ze względu na właściwości napotne i moczopędne nie powinno się zażywać czarnego bzu w stanach odwodnienia organizmu.

Jarzębina (Fructus sorbi aucupariae)

Owoce jarząbu pospolitego dojrzewają od sierpnia do października, lecz najlepiej zbierać je, gdy porządnie przemarzną. Wówczas ich gorzkawy smak zmienia się na delikatnie cierpki. Jarzębina znajduje bardzo szerokie zastosowanie w lecznictwie. Wyciągi alkoholowe oraz napary z owoców 

poprawiają funkcjonowanie przewodu pokarmowego i zapobiegają biegunkom, miażdżycy, zaburzeniom przemiany materii oraz krążenia obwodowego, chorobom nerek i wątroby. Dzięki wysokiej zawartości witamin C i K jarzębina przeciwdziała przemęczeniu i przeziębieniom. Głównym skład- nikiem czynnym jest alkohol cukrowy, sorbitol (ok. 10%), który wyizolowany stosuje się jako słodzik w diecie diabetyków. Owoce jarzębiny można suszyć na napary lub przerabiać na mus, galaretki, syropy, likiery bądź ocet. Uwaga! W surowych kuleczkach występuje kwas parasorbinowy wywołujący biegunkę i wymioty, który rozkłada się dopiero pod wpływem wysokiej temperatury i suszenia.

Owoc mąkini

Suszone owoce jarząbu mącznego (Sorbus aria) w dawnej Polsce dodawano do wigilijnego chleba zamiast trudniej dostępnych rodzynek. Niezwykle aromatyczne, nadawały wypiekom niepowtarzalny zapach. Jabłuszkowate, pomarańczowoczerwone owoce uważane są za bardzo wartościowe ze względu na wysoką zawartość witamin, cukrów i pektyn. Dojrzewają od sierpnia do października, ale można zbierać je po przemrożeniu w listopadzie i grudniu. Stają się wtedy słodsze i mniej mączyste. Nadają się na konfitury, dżemy i galaretki, które wspomogą naszą odporność i pomogą uzupełnić niedobory witamin.

Owoc głogu (Fructus crataegi)

Owoce głogu zbiera się we wrześniu i październiku. Są doskonałym surowcem na marmolady, dżemy, galaretki, soki, syropy, wódki, wina i herbaty. Dawniej zmielony i wysuszony miąższ mieszano z mąką do wypieku chleba, a z pestek przygotowywano napój będący odpowiednikiem kawy. Głóg działa rozkurczowo, uspokajająco, moczopędnie i ściągająco, ale przede wszystkim jest jednym z najbardziej popularnych naturalnych środków kardiotonicznych. Przetwory wykorzystuje się w leczeniu niewydolności mięśnia sercowego i łagodnych zaburzeniach rytmu serca. Związki czynne zawarte w owocach powodują rozszerzenie naczyń wieńcowych, wzrost siły skurczu i objętości wyrzutowej serca oraz dają efekt przeciwarytmiczny. Poza tym odwary i wyciągi alkoholowe z głogu obniżają ciśnienie krwi, pomagają w dusznicy bolesnej, zwapnieniu żył, kamicach nerkowej i żółciowej oraz nerwicy wegetatywnej. Dobrze jest stosować głóg w okresie menopauzy i w stanach po zawale serca.

Owoc śliwy tarniny (Fructus pruni spinose)

Owoce tarniny, bogate w garbniki i kwasy, tracą swój wyjątkowo cierpki smak dopiero po pierwszych przymrozkach. Wcześniej są właściwie niejadalne. Można z nich przygotować dżem, galaretkę, konfiturę, słodko-kwaśny chutney, sok, kompot, likier, nalewkę lub wino. Świeże lub wysuszone dojrzałe owoce działają łagodnie zapierająco, ściągająco, moczopędnie i przeciwzapalnie. Bogaty w garbniki napar z suszonych lub sok ze świeżych śliwek stosuje się w postaci płukanek w leczeniu stanów zapalnych jamy ustnej, dziąseł i gardła oraz wewnętrznie w dolegliwościach żołądkowo-jelitowych. Natomiast nalewka działa przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, moczopędnie oraz przeciwkrwotocznie. Pomocniczo wykorzystuje się ją w stanach zapalnych narządów rodnych. Trzeba uważać na pestki tarniny bogate w glikozydy cyjanogenne – dosyć silną truciznę. W miąższu owoców związki te są obecne w śladowych ilościach – stymulują układ oddechowy i pokarmowy oraz poprawiają samopoczucie.

Owoc nieszpułki

Owoce nieszpułki zwyczajnej (Mespilus germanica) dojrzewają już we wrześniu. Są wtedy twarde i kwaśne, więc trzeba poczekać do pierwszych mrozów, by nabrały soczystości i słodkiego smaku przypominającego morelowy. Zbiory można zacząć, kiedy skórka na owocach zbrązowieje i się zmarszczy. Nieszpułka nadaje się do jedzenia na surowo, do przerobienia na dżemy, konfitury, galaretki, marynaty, kompoty, wina i nalewki, a także sosy świetnie komponujące się z dziczyzną. Niegdyś owoce były używane podczas produkcji win gronowych w celu wytrącania kamienia winnego. Z powodu wysokiej zawartości garbników, owoce i przetwory z nieszpułki zaleca się w nieżytach jelit. Wykazują działanie przeciwzapalne, delikatnie zapierające, bakteriobójcze i przeciwkrwotoczne.

Owoc jałowca (Juniperi fructus)

Podobnie jak większość wymienionych wyżej owoców, jałowiec również najlepiej zbierać po przymrozkach. Jego szyszkojagody działają moczopędnie, żółciopędnie, bakteriobójczo i napotnie. Pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i perystaltykę jelit. Owoce jałowca znajdują dwojakie zastosowanie w medycynie – wewnętrzne i zewnętrznie. Wyciągi wodne i alkoholowe pomagają w schorzeniach dróg żółciowych i wątroby, zaburzeniach trawienia, stanach zapalnych układu moczowego. Z jałowca przygotowuje się też odświeżające kąpiele, a w gośćcu bardzo pomocne jest nacieranie olejkiem. Równie szerokie zastosowanie owoce znajdują w kuchni. Przed użyciem najlepiej utłuc je w moździerzu. Są popularną przyprawą do mięs, dodatkiem do sosów, zup i marynat, gotowanej kiszonej kapusty i buraków. Można nimi także aromatyzować octy ziołowe. Poza tym są cennym składnikiem przy produkcji piwa lub wódek – ginu i jałowcówki. Owoców jałowca nie wolno stosować w ciąży, w zapaleniu nerek oraz przy wrzodach żołądka.

 

Karolina Sienkiewicz

 

Korzystałam m.in. z:

Mateusz Senderski, Zioła w nalewkach leczniczych

Eva i Wolfgang Dreyerowie, Przewodnik. Zioła, jagody i grzyby. Rozpoznanie, zbiór i zastosowanie

Jarosław Dumanowski i Aleksandra Kleśta-Nawrocka, Półgęski, czarnina i karp w piernikach. Przepisy kulinarne z najstarszych książek kucharskich z regionu kujawsko-pomorskiego

Ellen Heidbohmer, Czarny bez. Dla zdrowia i urody

Jan Andrzej Kozłowski, Teresa Wielgosz, Joanna Cis, Zioła z apteki natury.

Polskie zioła dla zdrowia i urody